του Χουάν Μαγιόργκα
- Βραβείο Enrique Llovet 2003
Εκ πρώτης όψεως, το Himmelweg είναι ένα έργο ιστορικού θεάτρου. Στην πραγματικότητα, είναι – θέλει να είναι – ένα έργο για τη σύγχρονη ζωή.
Μιλάει για έναν άνθρωπο που μοιάζει σχεδόν σε όλους τους ανθρώπους που γνωρίζω. Έχει την ειλικρινή πρόθεση να βοηθήσει τους άλλους• θέλει να έναι αλληλέγγυος• τον τρομάζει ο ξένος πόνος. Ωστόσο, και πάλι όπως όλοι σχεδόν οι άνθρωποι που γνωρίζω, ο άνθρωπος αυτός δεν είναι αρκετά δυνατός ώστε να αμφισβητήσει ό,τι του λένε και ό,τι του δείχνουν. Δεν είναι αρκετά δυνατός για να δει με τα δικά του μάτια και να ονομάσει με τα δικά του λόγια. Συμβιβάζεται με τις εικόνες που του δίνουν άλλοι. Και με τα λόγια που του λένε άλλοι. Όπως, για παράδειγμα: «δρόμος για τον ουρανό». Δεν είναι αρκετά δυνατός ώστε να ανακαλύψει ότι «δρόμος για τον ουρανό» μπορεί να είναι το όνομα της κόλασης. Δεν είναι αρκετά δυνατός για να δει την κόλαση που απλώνεται κάτω από τα πόδια του.
Ένας αντιπρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού, που η αποστολή του είναι να επιθεωρήσει ένα στρατόπεδο συγκέντρωσης και παρουσιάζεται μπροστά του ένα αληθοφανές ψέμα. Από αυτόν τον χαρακτήρα ξεκίνησα. Ακολουθώντας όμως τα βήματά του σ’αυτό το ταξίδι μέσα από μια κόλαση που δε μοιάζει με κόλαση, συνάντησα άλλα πρόσωπα εξίσου σημερινά, εξίσου κοντινά μας.
Πρώτα πρώτα, ο άνθρωπος που σκηνοθετεί την παράσταση, ο διοικητής του στρατοπέδου. Του παρουσιάζεται η ευκαιρία να πραγματοποιήσει το πιο φιλόδοξο όνειρο, αυτό που δεν μπόρεσε ποτέ να πραγματοποιήσει κανένας σκηνοθέτης: το απόλυτο έργο τέχνης. Η τελειότητα αυτού του έργου όμως απαιτεί από αυτόν να σκέπτεται μόνο την τέχνη και τίποτε άλλο. Να εξαφανίσει από το βλέμμα του κάθε ίχνος συμπόνιας. Τότε μάλιστα, τότε όλες οι ζωές που συγκεντρώνονται στο στρατόπεδο θα είναι στην απόλυτη δικαιοδοσία του, σαν μαριονέτες στα χέρια του μαριονετίστα.
Ανάμεσα στις ζωές αυτές που απειλούνται βρίσκεται και ο ανθρωπάκος που χρησιμεύει στον διοικητή ως φερέφωνο για τους ηθοποιούς του. Ο άνθρωπος αυτός πρέπει να επωμιστεί μια τεράστια ευθύνη. Δεν ξέρει αν δουλεύει για τη σωτηρία του λαού του ή αν συνεργάζεται με τους δήμιους. Αν κερδίζει χρόνο ή αν οδηγεί τον λαό του σε μια μοίρα χειρότερη από τον θάνατο.
Ο αντιπρόσωπος του Ερυθρού Σταυρού, ο διοικητής του στρατοπέδου, ο αρχηγός της εβραϊκής κοινότητας: πάνω στο τρίγωνο αυτό στηρίζεται το Himmelweg.
– Χουάν Μαγιόργκα
Τα μάτια του κόσμου
Με αφορμή ένα ιστορικό γεγονός του 1944, την επίσκεψη του αντιπροσώπου τού Ερυθρού Σταυρού Μωρίς Ροσέλ στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Τερεζίν, το επονομαζόμενο «γκέτο-μοντέλο», ο Χουάν Μαγιόργκα δεν γράφει ένα έργο μνήμης για το Ολοκαύτωμα, αλλά ένα έργο για τη σημερινή πραγματικότητα, για τον σύγχρονο θεατή-Ροσέλ που αρνείται να «σπρώξει την πόρτα» και να δει με τα μάτια του τη φρίκη. Τον θεατή που αρκείται σε αυτά που του δείχνουν, σε αυτά που καθησυχάζουν τη συνείδησή του, όση συνείδηση του έχει απομείνει. Η ιστορική τραγωδία και ο τρόμος από τα σύγχρονα ολοκαυτώματα –στη Συρία, στο Ιράκ, στην Παλαιστίνη και σε τόσα άλλα μέρη του κόσμου μας- εμφανίζεται σήμερα σαν ένα ακόμα υπερθέαμα από τα ΜΜΕ. Ο σύγχρονος τηλε-θεατής γνωρίζει περισσότερα από τον Μωρίς Ροσέλ αλλά εθελοτυφλεί, όπως ακριβώς εκείνος. Γι’ αυτό τοHimmelweg δεν είναι απλώς μια ιστορική αναπαράσταση. Είναι ένα απόλυτα σύγχρονο έργο που με όχημα το Ολοκαύτωμα μιλάει για κάθε μορφή φασισμού τού σήμερα και του χτες, κάθε μορφή κατάχρησης εξουσίας και κάθε καμουφλαρισμένη γενοκτονία, κάθε χειραγώγηση και φαλκίδευση της πραγματικότητας. Ο Μαγιόργκα μιλάει για το χτες και το σήμερα στις υπνωτισμένες από την εικόνα κοινωνίες μας. Μιλάει για μας, «τα μάτια του κόσμου», που δεν μπορούν πια να δουν πίσω από τα εκτυφλωτικά φώτα των τηλεοπτικών σόου.
– Μαρία Χατζηεμμανουήλ
Απόσπασμα του έργου
ΙΙΙ Έτσι θα είναι η σιωπή της ειρήνης
Με αναγνωρίζετε; Ναι, εγώ είμαι. Είχατε καλό ταξίδι; Είναι ωραία η διαδρομή από το Βερολίνο, κρίμα που τη χαλάνε όλα αυτά τα μπλόκα στους δρόμους, ο καταραμένος ο πόλεμος. Παρακαλώ, καθίστε. Να σας προσφέρω κάτι; Έναν καφέ; Έχετε άδεια για την επίσκεψη; Ναι, ναι ξέρω, μη μου πείτε, θέλετε να μας στείλετε…Τρόφιμα; Ρούχα; Φάρμακα, φυσικά, θέλετε να μας στείλετε φάρμακα! Γιατί όχι; Μπορείτε να τα στείλετε, θα βρούμε τρόπο να τα χρησιμοποιήσουμε. Επιτρέψτε μου, η προφορά σας… Για μια στιγμή νόμισα πως είστε …Μα όχι, πώς έπεσα τόσο έξω; Η προφορά σας είναι χαρακτηριστική, μου φέρνει πολύ όμορφες αναμνήσεις. Μου αρέσει πολύ η χώρα σας. Έκανα διακοπές εκεί, πριν τον πόλεμο. Στη χώρα σας ο πολιτισμός είναι στον αέρα που αναπνέεις. Η ιστορία είναι στον αέρα. Σας παρακαλώ, πέστε μου κάτι στη γλώσσα σας. Μια λέξη: “ειρήνη”. Το να ακούω τη γλώσσα σας είναι προνόμιο, και κάθε μέρα θα γίνεται μεγαλύτερο. Πολύ σύντομα, θα μιλάμε όλοι μόνο μια γλώσσα. Δεν το λέω με έπαρση, το λέω με βαθιά νοσταλγία. Ευτυχώς, θα έχουμε πάντα το παρελθόν. Θα χρειαζόμαστε πάντα τα ισπανικά για να διαβάζουμε τον Καλδερόν, τα γαλλικά για να διαβάζουμε τον Κορνέιγ. Ρίξτε μια ματιά στη βιβλιοθήκη μου: για μένα, αυτό είναι η Ευρώπη. Ρίξτε μια ματιά όσο εγώ θα υπογράφω αυτές τις διαταγές. Ναι, ακόμα κι εδώ έχει εισβάλει η γραφειοκρατία. Όταν πνίγομαι, παίρνω το αυτοκίνητό μου και πάω στο Βερολίνο. Με πολιτικά. Μελετώ το ρεπερτόριο των θεάτρων και διαλέγω ένα έργο. Το θέατρο είναι η ανάσα μου. Έπειτα μπορώ να επιστρέψω εδώ, να υπογράφω διαταγές. Ρίξτε μια ματιά, ώσπου να τελειώσω με αυτό. Ο κόσμος νομίζει πως είμαστε ζώα, κοιτάξτε όμως τη βιβλιοθήκη μου. Όταν με έστειλαν εδώ, έφερα μαζί μου εκατό βιβλία. Ούτε περισσότερα ούτε λιγότερα: εκατό. Τα καλύτερα. Θα αναγνωρίσετε μερικά που αγόρασα στη χώρα σας. Ναι, ναι, ξέρω, δεν ήρθατε να δείτε βιβλία, ανυπομονείτε να αρχίσετε την επίσκεψη. Ξέρω τι σας ώθησε να ταξιδέψετε μέχρι εδώ. Μη μου πείτε: έχω ακούσει και εγώ αυτές τις φήμες. Τερατολογίες που περνάνε από στόμα σε στόμα. Δεν τους κατηγορώ, κι εγώ μερικές φορές παρασύρομαι από τη φαντασία μου. Φαντάζεστε τρομερά πράγματα και πιστεύετε πως πρέπει να κάνετε κάτι. Σας έφεραν ως εδώ η καλή σας θέληση και οι εφιάλτες σας. Σκελετωμένοι άνθρωποι με ριγέ πιτζάμες. Κι εγώ έχω εφιάλτες, ποιος μπορεί να κοιμηθεί σήμερα; Θέλετε να βοηθήσετε, αλλά χρειάζεστε πληροφορίες, δεν μπορείτε να βοηθήσετε στα τυφλά. Αυτό είναι που σας φέρνει εδώ, χρειάζεστε πληροφορίες, και εμείς θα σας τις δώσουμε. Πάμε μια βόλτα. Μπορείτε να βγάλετε φωτογραφίες. Παρακαλώ, τραβήξτε πολλές φωτογραφίες. Προηγουμένως όμως, εκείνοι πρέπει να νιώσουν πως είναι έτοιμοι. Είναι πολύ μυστήριοι με τα πράγματα τους. Δεν τους αρέσει να μπερδεύονται ξένοι στη ζωή τους. Δεν είναι όπως εμείς, όπως εσείς κι εγώ. Λίγο καφέ ακόμα; Μόλις τελειώσει αυτός ο πόλεμος, θα πάω για διακοπές στη χώρα σας. Πρώτα είμαι Ευρωπαίος και ύστερα Γερμανός. Κάποια μέρα θα καταλάβουμε ότι αυτός ο πόλεμος ήταν ένας εμφύλιος. Αυτός ο πόλεμος είναι ένα λάθος, μια παρεξήγηση μεταξύ αδελφών. Κοιτάξτε τη βιβλιοθήκη μου: αυτό σημαίνει Ευρώπη για μένα. Το μεγαλύτερο κακό που μπορεί να μας προξενήσει ο πόλεμος είναι να μας κάνει να ξεχάσουμε. Είδατε το ρεπερτόριο των θεάτρων στο Βερολίνο; Είναι ρεπερτόριο πολέμου. Ρεπερτόριο πολέμου σημαίνει: μόνο γερμανοί συγγραφείς. Μου λείπουν οι φίλοι μου: ο Κορνέιγ, ο Σαίξπηρ, ο Καλδερόν. Εσείς όμως δεν ήρθατε να μιλήσουμε για θέατρο. Μην ανησυχείτε, δεν θα φύγετε χωρίς να κάνετε τη βόλτα σας. Δεν μπορείτε να φύγετε χωρίς να δείτε το ρολόι του σταθμού. Θα διασχίσουμε το δάσος, περπατώντας δίπλα στο ποτάμι. Η αίσθηση εκεί είναι φοβερή. Κλείστε τα μάτια και ακούστε τη σιωπή. Κλείστε τα μάτια: έτσι θα είναι η σιωπή της ειρήνης. Κλείστε τα μάτια. Ο Σπινόζα λέει πως η αγάπη θα νικήσει το μίσος: όσο δυνατότερο είναι το μίσος, τόσο πιο δυνατή θα είναι και η αγάπη που θα το διαδεχθεί. Ο κόσμος βαδίζει προς την ενότητα. Ο πόλεμος είναι ένα τεράστιο βήμα προς αυτή την ενότητα. Μια επιτάχυνση σε μια αναπόφευκτη κίνηση προς την αρμονία. Μια γλώσσα, ένα νόμισμα, ένας δρόμος. Ακόμη κι αν υποτεθεί πως χάνουμε τον πόλεμο, αυτό που πρέπει να γίνει θα γίνει. Δεν έχει καμιά σημασία ποιος θα κερδίσει τον πόλεμο. Αυτός ο πόλεμος ήταν το πρώτο κοινό έργο όλης της ανθρωπότητας. Το δεύτερο, θα είναι η ειρήνη που θα τον τερματίσει. Ο πόλεμος αυτός θα είναι κέρδος για όλους. Για τον καθένα μας, σε όποια θέση τον έταξε η μοίρα του. Όλοι θα κερδίσουμε αυτόν τον πόλεμο. Κάποια μέρα δεν θα μπορούμε πια να ξεχωρίσουμε τους νικητές από τους ηττημένους. Μέχρι τότε θα υπάρχει πόνος, αλλά όλος αυτός ο πόνος είναι απαραίτητος. Ο Σπινόζα λέει: “Το μίσος που νικιέται από την αγάπη, μετατρέπεται σε αγάπη• και η αγάπη αυτή είναι μεγαλύτερη απ’ ό,τι θα ήταν αν δεν είχε προηγηθεί το μίσος”. “Ηθική”, πρόταση 44. Όχι, μην προσπαθείτε να το βρείτε στη βιβλιοθήκη μου, έφερα μόνο 100 βιβλία, τα καλύτερα. Αυτό που θέλει να πει ο Σπινόζα είναι πως υπάρχει ένα νόημα σε όλη αυτή τη βασανιστική διαδικασία. Είναι οι πόνοι της γέννας. Ένας νέος κόσμος γεννιέται. Ας μη δοκιμάσει κανείς να μας απαλλάξει ακόμα και από τον μικρότερο πόνο. Είναι προτιμότερο να υποφέρουμε 1000 χρόνια, παρά να επιστρέψουμε- έστω και για μια στιγμή-στον παλιό κόσμο. Για να περάσουμε από τον ένα στον άλλο κόσμο θα χρειαστεί να δείξουμε όλοι μεγάλο θάρρος. Το θάρρος να κάνουμε αυτό που πρέπει. Αναγκαστικά, πολλοί θα πέσουν στο δρόμο, αποτελούν μέρος του δρόμου. Αυτοί είναι ο δρόμος. Αρκετά όμως με την πολιτική, είναι τόσο όμορφη η μέρα, ας μην τη χαραμίσουμε. Δεν ήρθατε εδώ για να μιλήσουμε περί πολιτικής, ήρθατε για να κάνετε μια βόλτα. Αναρωτιόμουν αν θα τα καταφέρνατε να μας βρείτε. Μήπως έπρεπε να έρθω να σας βρω εγώ. Πώς ξέρατε ποια λεωφόρο έπρεπε να πάρετε; Ήρθατε ακολουθώντας τη σκιά του καπνού; Το ξέρατε πως ο καπνός έχει σκιά; Δεν το ξέρουν όλοι. Ή μήπως είχατε ξανάρθει εδώ; Φυσικά, γι’ αυτό ξέρατε το δρόμο, επειδή είχατε ξανάρθει.(…)